Dlaczego scalamy nasze grunty ?

Scalenie gruntów na terenie całego kraju stały się oczekiwanym i cenionym działaniem wpływającym na rozwój obszarów wiejskich. Zgłoszone Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi potrzeby scaleniowe przez poszczególne województwa wskazują na bardzo duże zainteresowanie tym działaniem wśród rolników i samorządów. Przyczyn tego pozytywnego zjawiska jest bardzo wiele. Wśród nich jest konieczność szukania możliwości zmniejszenia ponoszonych w gospodarstwie kosztów. Drugim nie mniej ważnym powodem popularności scaleń są pozytywne opinie rolników o uzyskanych efektach na zrealizowanych już scaleniach finansowanych w ramach poprzednich programów SPO 2004-2006, PROW 2007-2013. W województwie lubelskim mamy wiele przykładów zakończonych scaleń. Od 2004 roku w naszym województwie zrealizowaliśmy 52 projekty scaleniowe, obejmujących około 80 wsi o łącznej powierzchni 33 tysięcy hektarów. W tym czasie zauważaliśmy, iż nowe inicjatywy mieszkańców wsi zmierzające do rozpoczęcia scaleń pochodzą z bezpośrednich okolic już zrealizowanych projektów. Tym samym potwierdza się, że najlepszą formą promocji tych trudnych prac scaleniowych jest dobry przykład, najlepiej pochodzący od „sąsiadów”.

Scalenie gruntów jest skomplikowanym zabiegiem prawnym i technicznym, którego celem jest stworzenie korzystniejszych warunków gospodarowania w rolnictwie i leśnictwie poprzez poprawę struktury obszarowej gospodarstw rolnych, lasów i gruntów leśnych, racjonalne ukształtowanie rozłogów gruntów, dostosowanie granic nieruchomości do systemu urządzeń melioracji wodnych, dróg oraz rzeźby terenu. Widocznym efektem może być zmniejszenie ilości działek w gospodarstwie, powiększenie powierzchni działki czy też przybliżenie ich do siedliska oraz nowa sieć dróg. W projektowaniu uwzględnia się również wymagania stawiane przez nowoczesne maszyny i narzędzia rolnicze. Chodzi tu o stworzenie warunków ich efektywnej pracy, a więc stworzenie możliwości przejazdu szeroką, utwardzoną drogą czy też pracy na polu o regularnych kształtach. Ważny jest fakt, że projekt scalenia w którym uwzględnia się wskazane wyżej elementy powstaje w wyniku konsultacji i życzeń wyrażanych przez samych właścicieli, którzy są uczestnikami tego postępowania. Dziś w trakcie scalenia gruntów możliwe jest także urządzenie przestrzeni wiejskiej poprzez zagospodarowanie poscaleniowe, a więc budowę i przebudowę dróg, poprawę parametrów melioracji szczegółowej, rekultywację gruntów. Istota scalenia gruntów została przedstawiona na rysunku poniżej.

Powodem wszczęcia postępowania scaleniowego może być poprawa struktury obszarowej uzyskana w wyniku:

1. zmniejszania ilości działek, a tym samym powiększenia średniej powierzchni działek w poszczególnych gospodarstwach,
2. zmiany kształtu działek nadmiernie wydłużonych, wąskich i dostosowania ich granic do obecnie używanych maszyn rolniczych,
3. zapewnienia każdej poscaleniowej działce dostępu do drogi o charakterze drogi publicznej,
4. wytyczenia i urządzenia/utwardzenia funkcjonalnej sieci dróg, w tym rolniczych dróg dojazdowych o parametrach technicznych dostosowanych do współcześnie  stosowanych maszyn rolniczych,
5. poprawienia rozłogu gruntów, a więc przybliżenia położenia działek w stosunku do siedlisk,
6. powiększenia gospodarstw w drodze dopłat pomiędzy uczestnikami postępowania,
7. wydzielenia gruntów na cele miejscowej użyteczności publicznej (place zabaw, boiska, place pod świetlice, itp.), działki pod usługi, ulice, drogi publiczne oraz urządzenia melioracji wodnych podstawowych, na które można wykorzystać grunty skarbu państwa lub gminy,
8. podziału wspólnoty gruntowej poprzez wydzielenie należnych udziałów,
9. zniesienia współwłasności nieruchomości rolnych poprzez wydzielenie współwłaścicielom należnych udziałów,
10. dokonywania niezbędnych korekt przebiegu granic nieruchomości w obrębie terenów zainwestowania siedliskowego,
11. wydzielania obszarów o różnej funkcji i wartości (np. wyodrębnienie gruntów zabudowanych od gruntów rolnych).

Tak, pod warunkiem jeżeli:

1. mieszkańcy wsi zgodnie określą co chcą osiągnąć, na jakie działanie opisane wyżej wyrażą zgodę,
2. a także potrafią się zorganizować i pod wnioskiem do Starosty o wszczęcie postępowania scaleniowego zbiorą podpisy większości mieszkańców, lub podpisy mieszkańców których grunty stanowią więcej niż 50 % wszystkich gruntow objętych postępowaniem scaleniowym.

1. Wszystkie prace formalne postępowania scaleniowego oraz zagospodarowanie poscaleniowe przeprowadza i wykonuje Starosta Powiatu.
2. Prace scaleniowe (czynności techniczne zmierzające do opracowania projektu scalenia) wykonuje i koordynuje samorząd województwa przy pomocy swojej jednostki – Wojewódzkiego Biura Geodezji w Lublinie.
3. Projekt scalenia oraz szacunek wartości gruntów opracowuje upoważniony przez Starostę geodeta-projektant Wojewódzkiego Biura Geodezji w Lublinie przy udziale przede wszystkim samych rolników. W pracach uczestniczy także komisja w składzie której są przedstawiciele uczestników scalenia, przedstawiciel Starosty, Izby Rolniczej, Agencji Nieruchomość Rolnych, oraz związków i organizacji rolniczych.
4. Zawsze o tym, jak będzie wyglądało scalenie i jakie uzyskamy rezultaty decydują miejscowe warunki, potrzeby oraz decyzje podejmowane przez rolników, uczestników scalenia. Na wszystkie decyzje wpływ mają uczestnicy scalenia. Wypracowywane są one z samymi uczestnikami w trakcie zbierania indywidualnych życzeń lub ustaleń z radą uczestników, a podejmowane i zatwierdzane na zwoływanych zebraniach w formie uchwał większością głosów uczestniczących w zebraniu.
5. Zatwierdzenie całego projektu scalenia może nastąpić, jeżeli po jego okazaniu większość uczestników scalenia nie zgłosi do niego zastrzeżeń.

Dzisiejsze scalania gruntów odbywają się w całkowicie w innych uwarunkowaniach niż to miało miejsce w latach 60-70 ubiegłego wieku. Kiedyś scalania kojarzone były wyłącznie z tak zwaną komasacją przygotowującą grunty dla spółdzielni czy państwowych gospodarstw rolnych. Obecnie scalenia to jedno z narzędzi umożliwiających modernizację gospodarstw rolnych. Na rozwój gospodarstwa wpływa wiele czynników na przykład demografia, dochodowość produkcji, czy usprzętowienie. Co należy zrobić by rozwijać nasze gospodarstwa? Odpowiedź nie jest prosta, ale na pewno trzeba działać i wykorzystywać pojawiające się możliwości. Tylko jak? Podstawą tego działania powinna być poprawa istniejącej infrastruktury. Prawidłowo wydzielone działki, połączone z dobrymi drogami, uregulowane stany prawne działek, uporządkowane tereny budowlane, komunikacja między wioskowa to podstawy każdego gospodarstwa. Scalenia gruntów razem z zagospodarowaniem poscaleniowym mają poprawić warunki gospodarowania, porządkując warsztat pracy rolnika. Tak rozumiane wsparcie gdzie podstawą są scalenia gruntów, ale również budowa i przebudowa dróg cieszą się dużym poparciem mieszkańców wsi. Mieszkańcy w tym działaniu widzą szanse kompleksowego rozwoju swych gospodarstw.

• większości właścicieli gospodarstw rolnych, położonych na projektowanym obszarze scalenia ( 50% + 1 to minimum) lub
• właścicieli gruntów, których łączny obszar przekracza połowę powierzchni projektowanego obszaru scalenia.

1. Najważniejszą sprawą jest fakt czy sami uczestnicy, mieszkańcy wsi chcą scalenia. Wszczyna się je na pisemny wniosek samych właścicieli gruntów. Bez czynnego udziału uczestników postępowania geodeci nie mogą realizować projektu. To uczestnicy i wyrażane przez nich życzenia mają ogromy wpływ na kształt projektu. Starosta bez zgody większości uczestników nie może wszcząć postępowania scaleniowego a później nie będzie mógł zatwierdzić opracowanego projektu scalenia
2. Jeżeli po analizie celów stawianych scaleniom gruntów dojdziemy do wniosku, iż w naszej wsi możemy poprawić na przykład istniejącą strukturę gruntów czy zmniejszyć liczbę działek w gospodarstwie to odpowiedź na postawione wyżej pytanie będzie brzmiała: tak scalenie jest nam potrzebne. To pierwszy niezbędny element wszczęcia postępowania. Drugim elementem jest zebranie podpisów pod wnioskiem większości właścicieli gospodarstw rolnych, położonych na projektowanym obszarze scalenia, lub pod wnioskiem właścicieli gruntów, których łączny obszar przekracza połowę powierzchni projektowanego obszaru scalenia. Upraszczając można powiedzieć, że co najmniej pół wsi powinno chcieć scalenia gruntów. Do Starosty składa się podpisany przez uczestników scalenia wniosek o wszczęcie scalenia, w którym ponadto wnioskodawcy powinni napisać, dlaczego chcą przeprowadzić scalenie.

Na przykładzie dwóch rożnych wsi pokażemy jak powinien przebiegać proces przygotowania wniosku do Starosty. Jedną może być wieś o długich i wąskich działkach, często nie mających dostępu do drogi publicznej, ukształtowanej jeszcze w czasach ukazu carskiego z 1864 r. Działki dodatkowo podzielono w wyniku podziałów rodzinnych. Innym przykładem niech będzie wieś o dużym rozdrobnieniu działek, gdzie rolnicy mają po kilkanaście a nawet po kilkadziesiąt działek.

Jest to często główna przyczyna niepokoju przyszłych uczestników scalenia, wyzwalająca najwięcej różnych pytań. Przygotowanie projektu scalenia uzależnione jest od bardzo wielu czynników i często zmienia się do ostatniej chwili. Przygotowany projekt zmienia się pod wpływem samych rolników, którzy wielokrotnie zmieniają swoje życzenia.
Przygotowując projekt scalenia musimy rozpatrzyć wiele następujących czynności:

1. Na początku projektuje się sieć dróg, które określają kompleksy projektowe działek.
2. Na taki ogólny projekt wprowadza się działki lub ich części, które nie ulegną zmianie. Na przykład mogą to być działki zabudowane, plantacje wieloletnie, lasy lub inne wskazane przez uczestników tereny. Oczywiście, na wyraźne życzenie właściciela takie grunty też mogą być wydzielone w innych kompleksach.
3. Główną ideą każdego projektu jest to, by każdy właściciel dostał grunty tam gdzie przed scaleniem posiadał ich najwięcej. Tak więc można by powiedzieć, że dostaje się grunty na starym miejscu. Można je ewentualnie powiększyć o pojedyncze działki pozostałe w gospodarstwie. Ten etap projektowania potocznie nazywany „życzeniami” wymaga indywidualnych, czasami długich rozmów geodety z właścicielami działek. I to od warunków jakie przedstawiają sami rolnicy zależy końcowy projekt. Na samym początku nie jesteśmy w stanie przewidzieć, że ktoś będzie chciał wydzielenia swoich gruntów np. w jednej lub kilku działkach. Może się zdarzyć, że uczestnik będzie proponował wydzielenie swoich gruntów w jednej dużej działce i zgodzi się na jej wydzielenie na końcu wsi, tym samym robiąc miejsce innym uczestnikom. Przenosząc pojedyncze małe działki bliżej większych również zwalniamy miejsce. Dlatego też w danym kompleksie powstaje konieczność przesunięcia granic pozostałych właścicieli. Innym przypadkiem są już od wielu lat istniejące i funkcjonujące zamiany, które jeżeli są optymalne należy przyjąć do opracowywanego projektu.
4. Dopiero po zebraniu wszystkich życzeń, weryfikacji pod względem możliwości ich realizacji, opracowuje się końcowy projekt scalenia. Następnym krokiem jest wyznaczenie go w terenie i okazanie do akceptacji uczestnikom postępowania. Jest to decydujący moment każdego scalenia, ponieważ brak zgody większości uczestników nie pozwala Staroście na jego zatwierdzenie.

Czas wykonywania scalenia łącznie z zagospodarowaniem poscaleniowym zależy od wielkości i trudności obszaru objętego tym postępowaniem i może wynosić nawet kilka lat. Prace scaleniowe są bardzo pracochłonne, wymagają przeprowadzenia wielu czynności. Wśród nich można wyróżnić kolejno następujące etapy: przeprowadzenie analizy dokumentacji, opracowanie założeń projektowych, wykonanie pomiarów przygotowawczych w tym aktualizujące klasyfikację gruntów, dokonanie szacunku gruntów, zbieranie życzeń. Na szczególną uwagę należy zwrócić przy projektowaniu nowych działek, wyznaczeniu projektu w terenie, okazaniu uczestnikom tego projektu (przykład zrealizowanego projektu na rysunku nr 1). Jeśli uczestnicy nie złożą w trakcie okazania zastrzeżeń lub po ich rozpatrzeniu Starosta zatwierdza projekt. Dotychczasowe nasze doświadczenia pozwalają określić czas scalania wsi o powierzchni 1000 ha na około 2 – 3 lata. Zagospodarowanie poscaleniowe wykonywane w następnej kolejności trwa od 1 do 2 lat. Scalenie gruntów jest trudnym postępowaniem, w którym istotnym elementem jest uzyskanie kompromisu pomiędzy wizjonerskim i technicznym spojrzeniem geodety projektanta a oczekiwaniami wnioskodawców, czyli właścicieli gruntów. Nie zawsze wizje projektowe geodetów pokrywają się z racjami czy przyzwyczajeniami przedstawianymi przez uczestników. Oczywiście, także w trakcie realizacji projektu nie uniknie się gorących dyskusji, które są koniecznym elementem kompromisu. Podsumowując należy mocno podkreślić, że postępowanie scaleniowe wszczynają wnioskiem i kończą zgodą na przedstawiony projekt sami uczestnicy, mieszkańcy wsi i to uczestnicy scalenia mają ogromny wpływ na końcowy rezultat scalenia gruntów.