Operacje typu „Scalanie gruntów” realizowane są obecnie w ramach poddziałania „Wsparcie na inwestycje związane z rozwojem modernizacją i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich. W ramach przyjętego przez Marszałka Województwa Lubelskiego, Programu Prac Scaleniowych dla Województwa Lubelskiego na lata 2014 – 2020, przewidziane są do realizacji 24 obiekty scaleniowe a faktyczny okres realizacji programu przypada lata 2017 – 2023. W chwili obecnej zakończonych jest 11 obiektów scaleniowych, dla których wydane już są decyzje zatwierdzające i trwają prace związane z zagospodarowaniem poscaleniowym, natomiast na pozostałych 13 obiektach trwają jeszcze prace projektowe. W związku z tym w ramach tej pracy analizie zostało poddanych 11 zakończonych już obiektów scaleniowych.
W celu właściwej analizy tematu praca została podzielona na sześć rozdziałów. Pierwszy i drugi rozdział wprowadza w tematykę pracy oraz omawia cel zakres i metodykę pracy. Trzeci rozdział omawia w sposób ogólny tematykę scaleń gruntów. Pierwszym tematem rozdziału są podstawy prawne i finansowanie prac scaleniowych. Drugi temat omawia zapotrzebowania na tego typu prace w Polsce. Czwarty rozdział w sposób ogólny omawia specyfikę scalania gruntów oraz pokazuje jak bardzo skomplikowanym procesem prawnym i technicznym są prace scaleniowe. Pierwszy temat tego rozdziału pokazuje złożoność procesu scalania gruntów oraz omawia zagospodarowanie poscaleniowe. Drugi temat przedstawia zasady prowadzenia prac scaleniowych i ich ramowy przebieg. Zakończeniem rozdziału jest temat omawiający, w oparciu o literaturę, korzyści jakie dla społeczności lokalnej i terenów wiejskich w Polsce są możliwe do osiągnięcia w wyniku realizacji scalenia gruntów na danym obszarze. Piąty rozdział pracy wprowadza w tematykę realizacji prac scaleniowych objętych Programem Prac Scaleniowych Województwa Lubelskiego realizowanych w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014 – 2020 przez przedstawienie danych statystycznych związanych z realizacją programu. Następnie w ramach tego rozdziału omawiane są kolejno poszczególne obiekty scaleniowe, będące przedmiotem analizy. Rozdział zamyka temat efektów osiągniętych na zrealizowanych obiektach scaleniowych. W celu właściwej analizy zagadnienia najważniejsze efekty osiągnięte na poszczególnych obiektach scaleniowych zostały przedstawione w postaci danych liczbowych zestawionych tabelarycznie. Końcowe podsumowanie mówi o tym czy niniejsza praca przyniosła oczekiwane rezultaty.
Celem pracy jest pokazanie na konkretnych przykładach efektów scalania gruntów i rozważenie czy założenia stawiane przez uczestników przed scaleniem zostały osiągnięte w zatwierdzonych projektach oraz pokazanie jak ważnym procesem dla rozwoju gospodarstw rolnych i rozwoju obszarów wiejskich są scalenia gruntów. Poprzez analizę 11 obiektów scaleniowych zrealizowanych w ramach PROW 2014-2020 na terenie województwa lubelskiego możemy zobaczyć konkretne efekty tych prac. Na podstawie analizy obiektów widzimy jak różne są obiekty scaleniowe. Różnią się obszarem, bo największy obiekt ma 3064,74 ha a najmniejszy 163,65 ha i już tylko to decyduje o wielkości dofinasowania zagospodarowania poscaleniowego, które zależy właśnie od powierzchni. Ale różnią się też innymi elementami do których można zaliczyć: – stopień zainteresowania właścicieli gruntów scaleniem, – ukształtowanie powierzchni, – rodzaj i powierzchnia gruntów rolnych, – rodzaj i wielkość użytków, – powierzchnia lasów, – występowanie lub nie występowanie wspólnot gruntowych, – wielkość rozłogu gruntów w poszczególnych gospodarstwach, – występowanie uciążliwej szachownicy gruntów,- potrzeby w zakresie wykonania niezbędnych inwestycji z zakresu zagospodarowania poscaleniowego, – potrzeby w zakresie ochrony środowiska, – rodzaj uczestników scalenia (rolnicy indywidualni, KOWR, Gmina, Lasy Państwowe, Wspólnota, Spółdzielnie Produkcyjne, itd.), – potrzeby w zakresie wydzielenia w wyniku scalenia obiektów użyteczności publicznej, – potrzeby w zakresie poprawy lub budowy dróg, – potrzeby w zakresie melioracji wodnych i retencji wodnej.
W oparciu o różne potrzeby związane z realizacją prac scaleniowych oraz w oparciu o specyfikę procesu scalania gruntów, widzimy jak bardzo skomplikowanym działaniem pod względem prawnym, technicznym i finansowym są operacje typu scalenia gruntów. Widzimy również jak wiele elementów należy poddać analizie oraz jak wiele osób i instytucji ma wpływ na ostateczny produkt finalny jakim jest projekt scalenia danego obszaru, który nie jest jedynie wizją geodety projektanta ale wypadkową wizji wszystkich uczestników scalenia i możliwości wynikających ze specyfiki danego obiektu scaleniowego. Z uwagi na obszerność tematu przy analizie poszczególnych obiektów scaleniowych oraz osiągniętych efektów, zostały pokazane różne materiały wyjściowe służące do opracowania założeń do projektu scalenia oraz zostały pokazane osiągnięte efekty zestawione w specjalnie opracowanych do tego celu tabelach. Widzimy, że właśnie założenia do projektu scalenia powinny ujmować całość zagadnień związanych z uzyskaniem najbardziej optymalnych rozwiązań dla organizacji gospodarstw rolnych w warunkach miejscowych oraz szeroko pojętego rozwoju danej miejscowości. Założenia powinny również określać rodzaj przewidzianych do realizacji inwestycji towarzyszących danemu scaleniu gruntów w zakresie zagospodarowania poscaleniowego.
Natomiast przez zapoznanie z literaturą dotyczącą scaleń możemy zapoznać się z wielowymiarowymi możliwościami jakie dają obecnie scalenia gruntów w Polsce. Znając efekty prac scaleniowych na omawianych obiektach oraz możliwości jakie dają scalenia gruntów dla rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, dokonano analizy – w jakim stopniu społeczności lokalne wykorzystują możliwości jakie stwarza realizacja operacji typu scalanie gruntów?
Na bazie tego opracowania możemy zobaczyć jakie konkretne korzyści dla gospodarstw rolnych, terenów wiejskich oraz społeczności lokalnej dała realizacja 11 projektów scaleń gruntów na obszarze województwa lubelskiego w ramach PROW 2014 – 2020. W oparciu o analizę zagadnienia zostały przedstawione wnioski wynikające z efektów scalania gruntów na 11 obiektach województwa lubelskiego i możliwości jakie daje realizacja scaleń gruntów w Polsce. Całe opracowanie zostało zilustrowane mapkami, tabelami i zdjęciami.
Analiza zrealizowanych prac scaleniowych pokazuje realny wpływ tych prac na rozwój obszarów wiejskich. Zrealizowane projekty scaleń gruntów przyczyniają się do wzrostu efektywności gospodarowania uczestników scalenia poprzez likwidację niekorzystnego rozłogu działek, np. rolnik przed scaleniem miał 50 działek a po scaleniu ma 5 i są one położone bliżej gospodarstwa, co znacząco wpływa na zmniejszenie kosztów uprawy roli i w konsekwencji przyczynia się do większej efektywności gospodarowania oraz lepszej konkurencyjności polskiego rolnictwa.
Z analizy 11 obiektów scaleniowych wynika, iż łączna liczba działek na tych obiektach przed scaleniem wynosiła 19 687 a po scaleniu 14 294. Drugim istotnym elementem wynikającym z realizacji scaleń gruntów jest uporządkowanie stanu prawnego w zakresie rejestru gruntów, ksiąg wieczystych oraz zagospodarowania przestrzennego. Trzeci element mający wpływ na rozwój obszarów wiejskich to nowa lub ulepszona sieć dróg. Na podstawie przeprowadzonej analizy 11 obiektów możemy stwierdzić, iż w wyniku tego typu działań zostało urządzone 236,03 km dróg. Czwarty element mający wpływ na rozwój obszarów wiejskich to zrealizowanie w ramach prac poscaleniowych na 11 obiektach 94,57 km rowów melioracyjnych oraz budowa 219 przepustów i innych urządzeń melioracji wodnej. Piąty element to odzyskanie do produkcji rolniczej łącznie 48,08 ha gruntów rolnych nieużytkowanych wcześniej rolniczo oraz przygotowanie 10 obszarów na budowę obiektów użyteczności publicznej. Kolejną ważną sprawą jest uporządkowanie stanu prawnego w lasach. Na podstawie analizy na 11 obiektach w tym zakresie możemy stwierdzić 77 przypadków zniesienia współwłasności, zmniejszenie liczby działek w lasach z 2835 przed scaleniem do 2208 po scaleniu oraz uporządkowanie gospodarki leśnej Lasów Państwowych. Lasy Państwowe na omawianym obszarze przed scaleniem miały 559 działek o średniej powierzchni 1,92 ha a po scaleniu mają 254 działki o średniej powierzchni 4,31 ha. Ponadto w ramach prac scaleniowych istnieje możliwość realizacji obiektów retencji wodnych, niedocenianych obecnie przez samorządy lokalne, ale problem suszy na pewno będzie wymuszał podejmowanie działań w tym zakresie.
Zestawienia pokazują, że na zrealizowanych obiektach scaleniowych nie powstał ani jeden zbiornik retencji wodnej. Być może zmiana świadomości społeczności lokalnych i zwiększenie nakładów na prace scaleniowe, przyczynią się do podejmowania realizacji w tym zakresie.
„Struktura przestrzenna wsi położonych w południowo-wschodniej Polsce jest szczególnie niekorzystna i znacznie gorsza niż w pozostałych częściach kraju. Gospodarstwa rolne są tam przeciętnie dwa razy mniejsze niż w innych rejonach, a występujące w nich działki mają powierzchnię nawet do czterech razy mniejszą. Tereny te koniecznie wymagają takich zmian w istniejącym układzie gruntowym, które umożliwią zastosowanie odpowiedniego poziomu mechanizacji i uzyskanie zadowalających efektów w produkcji rolnej” (Ostrowska R. Możliwości poprawy przestrzeni ukształtowania gospodarstw wsi górskiej w wyniku prac scaleniowych Uniwersytet Rolniczy im Hugona Kołłątaja w Krakowie, Kraków 2002).
Przedstawiona praca pokazuje, że jest bardzo duże zapotrzebowanie na prace scaleniowe w Polsce. Z kolei złożoność i wielowątkowość procesu scalania wymaga aby prace te były prowadzone przez specjalistów w tym zakresie. Na przykładzie wymiernych efektów osiągniętych na 11 obiektach możemy jednoznacznie stwierdzić, że mają one realny wpływ na wzrost efektywności gospodarowania poszczególnych gospodarstw oraz przyczyniają się do rozwoju obszarów wiejskich. Uważam, że praca ta spełniła oczekiwania, ponieważ wskazała konkretne wymierne efekty, które bez realizacji scalenia nie byłyby możliwe do osiągnięcia lub które byłyby osiągalne w dużo większej perspektywie czasowej. Trudno jest również bez przekształcenia struktury własnościowej prawidłowo ukształtować przestrzeń, która pozwoliłaby na rozwój funkcji rolniczych i pozarolniczych. Realizacja scaleń gruntów pozwala także wzmocnić walory krajobrazowo-środowiskowe przebudowywanego obszaru. Ponadto proces scalania gruntów jest działaniem kompleksowym, którego efektem jest wiele korzyści możliwych do osiągnięcia w krótkim, bo średnio w Polsce pięcioletnim okresie. Natomiast w przypadku pominięcia procesu scalania, osiągnięcie w/w rezultatów nie jest możliwe, ponieważ samorządy nie mają środków na ten cel, a nawet gdyby miały środki, osiągnięcie zakładanych celów jakie powstają w wyniku scalenia trwałoby kilkadziesiąt lat z uwagi na pojedyncze nieskoordynowane działania a nie kompleksowe, całościowe podejście do zagadnienia. Należy również podkreślić że prace scaleniowe nie wymagają finansowego wkładu własnego beneficjenta oraz uczestników scalania gruntów. Poza tym narastające potrzeby w zakresie planowanych inwestycji liniowych takich jak: budowa autostrad, dróg ekspresowych, obwodnic, budowa i rozbudowa wałów przeciwpowodziowych i inne, staje się rzeczą naturalną i wymagającą szybkiej realizacji, bez wydłużonych procedur administracyjnych i konfliktów społecznych. Waga i rozmiar problemów wywołanych inwestycją liniową nie pozwala pozostawić bez pomocy gospodarujących na tych terenach podmiotów. Sytuacja wymaga od samorządów terytorialnych zastosowania zabiegów naprawczych dla przestrzeni planistycznej. Bez wątpienia instrument scalenia i wymiany gruntów daje nam takie możliwości.
Możemy stwierdzić również, że możliwości jakie dają scalenia gruntów są jeszcze większe niż osiągane efekty ale trzeba zdawać sobie sprawę ze specyfiki prac scaleniowych, które są wypadkową założeń planistycznych, posiadanych środków na ten cel oraz potrzeb i wizji uczestników scalenia, którzy sami decydują ostatecznie o elementach przyjętych do realizacji w przygotowanym projekcie. Dlatego do tej pory po macoszemu przez społeczności lokalne była traktowana sprawa budowy zbiorników retencji wodnej, które są bardzo potrzebne z uwagi na pogłębiający się problem suszy i możliwości gromadzenia w nich wód opadowych. Jednak na usprawiedliwienie, można powiedzieć, że większa efektywność wiąże się z koniecznością zwiększenia nakładów na te prace, ponieważ jeśli uczestnicy scalenia mają do wyboru między drogą a zbiornikiem retencji wodnej to wybierają drogę. Dlatego aby wybrali jedno i drugie potrzebne są większe nakłady na te prace.
Podsumowując należałoby stwierdzić również, iż wzrost efektywności i konkurencyjności polskich gospodarstw oraz rozwój obszarów wiejskich, na których rozłóg gruntów w gospodarstwach jest niekorzystny, nie jest możliwy bez przeprowadzenia scalenia gruntów.
W załączniku:
